MPSC syllabus in Marathi

 

 MPSC syllabus in Marathi

MPSC Syllabus in Marathi for History 

1.1 आधुिनक भारताचा िवशेषत: महारााचा इितहास (1818-1857) :  आधुिनक िशणाची   ओळख - वृपे, रेवे, टपाल  व तार, उोगधंदे, जमीन  सुधारणा व सामािजक - धामक सुधारणा - यांचा समाजावरील पिरणाम.  
 
1.2 ििटश सतेची भारतामये थापना : मुख भारतीय सांया िवद युदे, तैनाती फौज धोरण, खालसा धोरण, 1857 पयतची ििटश रायाची रचना.  
 
1.3 सामािजक - सांकृितक बदल : िचन िमशनबरोबरचे संबंध, इंजी िशण व मुणालयाचे आगमन, अिधकृत सामािजक सुधारणांचे उपाय (1828 ते 1857), सामािजक - धामक सुधारणांया चळवळी: ामो समाज, ाथना समाज, सयशोधक समाज, आय समाज, शीख तसेच मुलम धमयांतील सुधारणा चळवळी, िडेड लासेस िमशन, ाहणेतर चळवळ व जटीस पाट.  
 
1.4 सामािजक व आथक जागृती : भारतीय रावाद - 1857 चा उठाव आिण यानंतर, इंिडयन नॅशनल काँेस (1885-1947), आझाद हद सेना, महवाया यतची भूिमका, वातंयपूव भारतातील सामािजक जागृतमधील वृपे व िशण यांची भूिमका.  
 
1.5 भारतीय रावादाची िनमती व िवकास : सामािजक पावभूमी, राीय संघटनांची  थापना, शेतकयांचे उठाव, इंिडयन नॅशनल काँेसची थापना, मवाळ गटाची वाढ, जहाल गटाची वाढ, मोल-मटो सुधारणा, वरायाची चळवळ, लखनौ करार, माँट-फोड सुधारणा.  
 
1.6 गांधी युगातील राीय चळवळ : गांधीजचे नेतृव आिण ितकाराचे तव, गांधीजया लोक चळवळी, असहकार, सिवनय कायदेभंग, वैयतक सयाह, चलेजाव चळवळ, सयशोधक समाज, गांधीजी आिण अपृयता िनमूलन, डॉ. बाबासाहेब आंबेडकरांचा अपृयांया समयेबाबतचा टीकोन, मुलम राजकारण आिण वातंय चळवळ (सर सयद अहमद खान व अिलगढ चळवळ, मुलम लीग व अली बंधू, इबाल, िजना), संयुत प (युिनयिनट पाट) व कृषक जा पाट, हदू महासभेचे राजकारण, सायवादी नेते आिण भारतीय वातंय चळवळ, काँेस समाजवादी पाट, राीय चळवळीतील मिहला सहभाग, संथानातील जनतेची चळवळ, सायवादी (डावी) चळवळ - शेतमजुरांची चळवळ - आिदवासचे बंड, ेड युिनयन चळवळ व आिदवासी  चळवळ   

1.7 वातंयोतर भारत : फाळणीचे पिरणाम, संथानांचे िवलीनीकरण, भाषावार ांतरचना, नेहंचे अिलततेचे धोरण, संयुत महारा चळवळ : यात सहभागी झालेले महवाचे राजकीय प व यती, शेजारील राांशी संबंध, आंतरराीय राजकारणामधील भारताची भूिमका, कृषी, उोगधंदे, िशण, िवान व तंान यांमधील गती, इंिदरा गांधया नेतृवाचा उदय, बांगला देशाची मुती, इंिदरा गांधया काळातील अिलततावाद, रायांतील आघाडीची सरकारे, िवायमधील असंतोष, जयकाश नारायण आिण आणीबाणी, पंजाब व आसाममधील दहशतवाद, नलवाद व माओवाद, पयवरण चळवळ, मिहला चळवळ व वांिशक चळवळ  
 
1.8 महाराातील िनवडक समाजसुधारक - यांची िवचारणाली व काय :  गोपाळ गणेश आगरकर, महामा फुले, मा.गो. रानडे, बोधनकार ठाकरे, महष कव, राजष शाहू महाराज, महष िवल शदे, बाबासाहेब आंबेडकर, लोकमाय िटळक, महामा गांधी, िवनोबा भावे, िवनायक दा. सावरकर, अणाभाऊ साठे, ांतीवीर नाना पाटील, लहुजी साळवे, कमवीर भाऊराव पाटील.  
 
1.9 महारााचा सांकृितक वारसा (ाचीन ते आधुिनक) : ायोिगक कला ( नृय, नाटक, िचपट, संगीत व लोककला, लावणी, तमाशा, पोवाडा, भाड व इतर लोकनृये ), य कला ( वातु रचना, िचकला व वातुिशप ) आिण उसव, महारााया सामािजक व मानिसक िवकासावरील वा.मयाचा भाव:, भती वा.मय, दिलत वा.मय, नागरी व ामीण वा.मय.    
 

Geography - Maharaya Special Reference For MPSC Syllabus

2. भूगोल - महारााया िवशेष संदभसह 2.1. ाकृितक भूगोल : पृवीचे अंतरंग- रचना व ाकृितक जडण घडण. भूप िवकास िनयंित करणारे  घटक,  भूिपक  चांची  संकपना - नदीसंबंधी, शुक, िहम, समुतटीय च यांयाशी संबंिधत भूप. भारतीय उपखंडाची उकांती व भूपवणन, महवाचे भूपकीय देश- पूरांची समया - महारााचा भूपकीय तपशील. महारााची भूिपक वैिशटे, भारताचे यांया शेजारील रााया, हद महासागराया, आिशयाया व जगाया संदभतील मोयाचे  िठकाण.
 
2.2. महारााचा आथक भूगोल : खिनजे व ऊज साधनसंपी: महाराातील खिनज संपतीचे िवतरण, महव व िवकास, महाराातील  पयटन - धामक पयटन, वैकीय पयटन, पयवरणािभमूख (इको) पयटन व सांकृितक वारसा, महाराातील संरित  वने, अभयारये, राीय उाने व िकले, या कप.
 
2.3 महारााचा मानवी व सामािजक भूगोल : जनतेचे थलांतर - कारणे व पिरणाम, ऊसतोडणी कामगार साधनसंपी व या देशात थलांतर होते या देशावरील  थलांतराचा पिरणाम, महाराातील ामीण वया, शहरी व ामीण वयांमधील समया- पयवरण, गृहिनमण, झोपडपटृी, पाणीपुरवठा व वछता, शहरी वाहतूक व दुषण.  
 
2.4 पयवरणीय भूगोल : पिरथितिवान व पािरथितक यवथा - ऊज वाह, वतु च,अन ृंखला व वेज, पयवरणीय अवनती व संवधन, जागितक पािरथितक असमतोल - दूषण व हिरतगृह  पिरणाम, हिरतगृह पिरणामातील काबन डाय ऑसाईडची व िमथेनची भूिमका, जागितक तापमानातील वाढ, जैविविवधतेतील घट आिण वनांचा हास, पयवरण संरणाबाबत कायदे  व पयवरणीय भावाचे परीण, योटो ोटोकॉल व काबन ेिडटस, शहरी कचरा यवथापन, सागरी संरित े एक व सागरी संरित े दोन 2

2.5 जन, भूगोलशा (महारााया संदभत) : थलांतराची कारणे व पिरणाम, ामीण व शहरी वसाहती - िठकाण, पिरथती, कार, आकारमान, मोकळया जागा व भूिपकीय वप, शहरीकरण - िया व समया, ामीण -  शहरी िकनार, शहरी भावाचे े, ादेिशक असमतोल
 
2.6. सुदूर संवेदना : सुदूर संवेदनाची संकपना, भारतीय सुदूर संवेदना उपह कपनािच, भारतीय सुदूर संवेदना उपह िनमती, एमएसएस बॅड- िनळा, िहरवा, लाल व लालसर रंगाया जवळचा, आभासी रंग िमक [फाट कलर कॉपिझट ( एफसीसी ) ]. नैसगक साधन संपीसह सुदूर संवेदनेचा वापर करणे. भौगोिलक मािहती यंणा (जीआयएस) व जागितक थानिनचती यंणा (जीपीएस) सु करणे. 

 

 MPSC syllabus in Marathi

3. Geography and Agriculture Syllabus for mpsc syllabus in marathi

3.1 कृिष पािरथतीकी : कृिष पािरथितकी व याचा मानवाशी, नैसगक साधनसंपीशी संबंध, याचे कायमवपी  यवथापन व संवधन,  पीक िवतरण व उपादनाचे घटक हणून ाकृितक व सामािजक पयवरण, पीक वाढीचे घटक हणून हवामान घटक, पयवरणीय दूषण व पीके, ाणी व मानव यांया  संबंधातील धोके.
 
3.2 हवामान : वातावरण - रचना व संरचना, सौर उसजन व उमा समतोल, हवामानाचे घटक - तापमान, वायुदाब, हीय व थािनक वारे, मासून, वायुराशी आिण पुरोभाग व चीवादळे, भारतीय मासूनचे तं, पावसाचे पुवनुमान, पजयवृटी, चीवादळे, अवषण व पूर व हवामान देश, महाराातील पजयवृटीचे िवतरण - अिभेीय व कािलक पिरवतनशीलता - महारााचे कृिष हवामान ेे - अवषण व टंचाईची समया, अवषण वण े कायम - कृिष, उोग व घरगुती ेातील पायाची आवयकता, िपयाया पायाची समया,  महारााया िविवध कृिष हवामान ेातील पीक प, पीक लागवडीया पदतीतील बदलांवर उच उपनाया व कमी वेळेतया िविवध कारया िपकांचा भाव, बहुिवध पीक लागवडीची संकपना व आंतर पीक लागवड  व याचे महव, सिय शेतीची  आधुिनक संकपना, वधनम कृिष.  
 
3.3 मृदा :  मृदा - ाकृितक, रासायिनक व जैिवक गुणधम, मृदा तयार होयाची िया व घटक, खिनजे आिण मातीचे सिय घटकआिण मातीची उपादकता कायम ठेवयामधील यांची भूिमका, मातीतील आवयक असे वृ लागवडीसाठीचे पोषक घटक आिण इतर लाभदायक घटक आिण समयात जिमनी व या लागवडी योय करयाया पदती, महाराातील मृदा अपरण व जमीन ओसाड होयाया समया, जल िवभाजकाया  आधारे मृद संधारणाचे िनयोजन करणे, डगराळ, डगराया पाययावरील व दरीतील जिमनीची धूप व पृठवाह यवथापन, यांयावर पिरणाम करणाया कायपदती व घटक.    
 
3.4 जल यवथापन : स पिरथती, जल संधारणाया पदती व महव, पायाया गुणवेची मानके, भारतातील नांची आंतजडणी करणे, पावसाचे  पाणी साठवून ठेवयाया पारंपिरक व अपारंपिरक पदती,  भूजल  यवथापन - तांिक व सामािजक बाबी, कृिम भूजल पुनभरणाया पदती, पाणलोट ेाची संकपना व पाणलोट ेाचे यवथापन, कोरडवाहू जिमनीवरील शेती व यातील समया, पीक उपादनासंबंधात पाणी वापराची मता, जल सचनाचे पाणी वाहून जायाचे माण कमी करयाया उपाययोजना, िठबक व तुषार जलसचन, पाणथळ मृदेचे जलिनसारण, कारखायातील दूिषत पायाचा जमीन व पाणी यावर होणारा पिरणाम.  
 
OOOOOOOOOOOOOOOOOOOOOOOOOOOOOOOOOOOOOOOOOOOOOOOOOOOOO 

1. भारताचे संिवधान : संिवधानाची िनमती िया, संिवधानाची ठळक वैिशटये, उेिशकेतील तवान            ( धमिनरपे, लोकशाही आिण समाजवादी ), मूलभूत अिधकार व कतये, राय धोरणाची िनदेशक तवे, मोफत आिण सतीचे ाथिमक िशण, सामाियक नागरी संिहता आिण मूलभूत कतये, क राय संबंध आिण नवीन रायांची िनमती, वतं याय यवथा सुधारणेची िया आिण संिवधानातील  मुख सुधारणा: संिवधानाचा  अथ लावताना वापरयात आलेले ऐितहािसक यायिनणय, मुख आयोग आिण मंडळांची रचना आिण काय: िनवडणूक आयोग, संघराय आिण राय लोकसेवा आयोग, राीय मिहला आयोग, मानवी हक आयोग, राीय अपसंयांक अनुसूचीत जाती / अनुसुचीत जमाती आयोग - नदी पाणी  िववाद िनवारण मंडळ, इ.
 
 
2. राजकीय यंणा ( शासनाची रचना, अिधकार व काय ) : भारतीय संघरायाचे वप - संघराय व राय - िविधमंडळ, कायकारी मंडळ व याययंणा, क - राय संबंध - शासकीय, कायकारी व िवीय संबंध, वैधािनक अिधकार, िवषयांचे वाटप
 
(1) क सरकार : किय कायकारी मंडळ: रापती, उपरापती, पंतधान व मंिमंडळ - भारताचा महाअिधवता - भारताचा िनयंक आिण महालेखा परीक
 
(2) किय िविधमंडळ : संसद, सभापती  व  उपसभापती, संसदीय सिमया, कायकारी मंडळावरील संसदेचे िनयंण  
 
(3) यायमंडळ : यायमंडळाची रचना, एकामीक यायमंडळ - काय, सवच यायालय व उच यायालयाची  भूिमका व अिधकार,  दुयम  यायालये - लोकपाल, लोकायुत आिण लोक  यायालय सांिवधािनक आदेशाचे रण करणारे यायमंडळ, यायालयीन सियता. जनिहत यािचका.  
 
 
3. राय सरकार व शासन (महारााचा िवशेष संदभसह) : महारा रायाची िनमती आिण पुनरचना, रायपाल, मुयमंी, मंिमंडळ, मुय सिचव, राय सिचवालय, संचालनालये, िवधानसभा, िवधानपिरषद - अिधकार, काय व भूिमका - िविधमंडळ सिमया, मुंबईचा नगरपाल (शेरीफ).
 
 
4. िजहा शासन : िजहा शासनाचा िवकास, िजहा दंडािधकायाची बदलती भूिमका: कायदा व सुयवथा,  कायकारी  िवभागांबरोबरचे  संबंध - िजहा शासन व पंचायतराज संथा, उपिवभागीय अिधकायाची भूिमका आिण काय.
 

5. ामीण आिण नागरी थािनक शासन : 73 या व 74 या घटना दुतीचे महव, थािनक शासनाचे  सबलीकरण व  िवकासातील यांची भूिमका.  
 
(1) ामीण थािनक शासन : िजहा पिरषद, पंचायत सिमती आिण ाम पंचायतीची रचना, अिधकार व काय, महाराातील पंचायत राज संथेची खास वैिशटये पंचायतराज संथांया थतीचा अहवाल व यांया कामिगरीचे मूयन, 73 या घटनादुतीची महवाची वैिशटये, अंमलबजावणीतील अडचणी, मुख  ामीण िवकास कायम आिण यांचे यवथापन.
 
(2) नागरी थािनक शासन : महानगरपािलका,  नगरपिरषद आिण कटक मंडळाची रचना व काय. रचना, अिधकारी, साधन संपी, अिधकार- काय आिण िनयंण. 74 या घटनादुतीची महवाची वैिशटये: अंमलबजावणीतील  समया, मुख नागरी िवकास कायम व यांची  यवथापन.
 
6. िशण पदती : राय धोरण व िशण यािवषयीची िनदेशक तवे; वंिचत घटक - अनुसूिचत जाती, अनुसूिचत जमाती, मुलम व मिहला यांचे िशणिवषयक न; िशणाचे खाजगीकरण - िशणाया ांतात वेश, गुणवा, दज व सामािजक याय यांसंबंधीचे मुे; सेवांतगत यवसायासंबंधात सामाय करार आिण नवीन उदभवणारे मुे ; उच िशणातील आजची आहाने, सव िशा अिभयान, मायिमक िशा अिभयान.   7. प आिण दबाव गट : प पदतीचे वप - राीय पांची भूिमका- िवचारणाली, संघटन व िनवडणुकीतील कामिगरी - राजकीय प  व यांचे सामािजक अिधठान.  ादेिशकतावाद -  ादेिशक  पांचा उदय - िवचारणाली, संघटन  व िनवडणुकीतील कामिगरी; महाराातील  मुख दबाव गट व िहतसंबिधत    गट -  यांची भूिमका व धोरण िनधरणावर यांचा होणारा पिरणाम ; महाराातील  समाज कयाण कायम; मिहला व बालक; कामगार व युवक, अशासकीय संघटना  व समाज कयाणामधील यांची भूिमका.
 
8. सार मायमे : मुण व इलेॉिनक सार मायमे - धोरण िनधरणावर यांचा होणारा पिरणाम, जनमत तयार करणे व लोकजागृती करणे; भारतीय वृप पिरषद (ेस काऊसल ऑफ इंिडया); भारतासारया धमिनरपे लोकशाहीमधील जनसंपक सारमायमांसाठी आचारसंिहता; मुय वाहातील जनसंपक सारमायमांमधील मिहलांचा सहभाग : वतुथती व मानके; भाषण व अिभयती  वातंय आिण यावरील मयदा.  9. िनवडणूक िया : िनवडणूक ियेची  ठळक वैिशटये - एक सदयीय ादेिशक मतदारसंघ, दुबल घटकांकिरता राखीव मतदारसंघ, ौढ मतािधकार - िनवडणूक आयोगाची भूिमका - साविक            िनवडणुका - मुख कल - मतदान वतनाचे  वप आिण मतदान वतनावर भाव पाडणारे घटक- खुया व िन:प वातावरणात िनवडणुका घेयामधील समया व अडचणी - िनवडणूकिवषयक सुधारणा- इलेटॉिनक मतदान यंे.
 
10. शासिनक कायदा : कायाचे राय, शासकीय वेछािनणय आिण याचे िनयंण व याियक आढावा. शासिनक यायािधकरणे, यांची थापना व कायशीलता, नैसगक यायाची तवे .
 
11. क सरकारचे व राय शासनाचे िवशेषािधकार : भारतीय साीपुरावा अिधिनयमाचे कलम 123, शासकीय गुिपते अिधिनयम, मािहतीचा अिधकार आिण शासकीय गुिपते अिधिनयमावर याचा होणारा पिरणाम.

12. काही सुसंबद कायदे : (1) पयवरण ( संरण ) अिधिनयम, 1986 : उिटे, यंणा व यात िदलेया उपाययोजना. (2) ाहक संरण अिधिनयम, 1986 : याया - ाहक िववाद - िनवारण यंणा (3) मािहतीचा अिधकार अिधिनयम, 2005 : अपीलकयचे अिधकार, सावजिनक   ािधकरणाचे  कतय, मािहती मधीलअपवाद. (4) मािहती तंान अिधिनयम,2000 (सायबरिवषयक कायदा): याया- ािधकरणे -  अपराध  (5) टाचार ितबंध अिधिनयम : उिट, यंणा व यात िदलेया उपाययोजना. (6) अनुसूिचत जाती आिण अनुसूिचत जनजाती (अयाचार ितबंध) अिधिनयम, 1989 : उिट, यंणा व यात िदलेया उपाययोजना.    (7) अनुसूिचत जाती, अनुसूिचत जमाती ( अयाचार ितबंध ) िनयम 1995 : उिट, यंणा व यात िदलेया उपाययोजना. (8) नागरी हक संरण अिधिनयम, 1955 : उिट, यंणा व यात िदलेया उपाययोजना.
 
13. समाज कयाण व सामािजक िविधिवधान : सामािजक बदलाचे साधन हणून सामािजक िविधिवधान; मानवी हक; भारताचे संिवधान व फौजदारी कायदा ( फौजदारी िया संिहता ), घरगुती हसाचार (ितबंध) अिधिनयम, नागरी हक संरण अिधिनयम, 1955, अनुसूिचत जाती आिण अनुसूिचत जमाती  (अयाचार ितबंध ) अिधिनयम, 1989 आिण मािहतीचा अिधकार अिधिनयम, 2005 अंतगत मिहलांना संरण.
 
14. सावजिनक सेवा : अिखल भारतीय सेवा, सांिवधािनक दज, भूिमका व काय; कीय सेवा: वप व काय: कीय लोकसेवा आयोग; राय सेवा  व महारा राय लोकसेवा आयोग; शासन यवहाराया बदलया संदभत िशण - यशदा, लाल बहादूर शाी  शासन अकादमी, सरदार वलभभाई पटेल राीय पोलीस अकादमी.
 
15. सरकारी खचवर िनयंण : संसदीय िनयंण, अंदाज सिमती, लोकलेखा सिमती, सावजिनक उपमांवरील सिमती, भारताचे िनयंक व महा लेखापरीक (कॅग) यांचे कायलय, पैसािवषयक व राजकोषीय धोरणामधील िव मंालयाची  भूिमका,महा लेखापाल, महारा  यांची  रचना व काय.
 
 OOOOOOOOOOOOOOOOOOOOOOOOOOOOOOOOOOOOOOOOOOOOOOOOOOOO 

1. Human Resource Department Syllabus for mpsc syllabus in marathi

1. मानव संसाधन िवभाग 

 

1.1 भारतातील मानव संसाधन िवकास  भारतातील लोकसंयेची सथती - संयामक वप               ( आकारमान आिण वाढ - लग, वय, नागरी आिण ामीण ) आिण गुणामक वप ( िशण व आरोय िवषयक काळजी ), लोकसंयािवषयक  धोरण आिण 2050 पयतया योजना, आधुिनक समाजातील मानव संसाधन िनयोजनाचे महव आिण गरज, मानव संसाधन िनयोजनामये अंतभूत असलेले घटक आिण कारणीभूत गोटी, भारतातील बेरोजगारीचे वप, कार आिण समया, भारतातील सेवायोजनाचा कल, िविभन िवभागांतील व ेातील कुशल कामगारांचे मागणी दर, मनुयबळ िवकासाकिरता कायरत असलेया शासकीय आिण वयंसेवी संघटना उदा: एनसीईआरटी, एनआयईपीए, िवापीठ अनुदान आयोग ( युजीसी ), मुत िवापीठे, एआयसीटीई, एनसीटीई, आयटीआय, एनसीहीटी, आयएमसी इयादी, मानव संसाधन िवकासाशी संबंिधत समया आिण बाबी, शासनाचे नोकरीिवषयक धोरण, बेरोजगारी आिण यून बेरोजगारी कमी करयासाठी िविवध योजना.
 
1.2 िशण : मानव संसाधन िवकासाचे आिण सामािजक बदलाचे साधन हणून िशणाचा िवचार, भारतातील ( पूव ाथिमक ते उच िशण ) िशण णाली ( िशणाचे साविकीकरण, िशणाचे यवसाियकीकरण, दजवाढ, गळतीचे माण इयादी ) समया आिण न, मुलकिरता िशण, सामािजकटया व आथकटया गरीब वग, अधू, अपसंय, कौशय शोध इयादी, शासनाची शैिणक धोरणे, योजना व कायम, अनौपचािरक, औपचािरक आिण ौढ िशणाचा सार िविनयमन आिण सिनयंण करणाया शासकीय व वयंसेवी संथा, ई - अययन, जागितकीकरण आिण खाजगीकरण याचा भारतीय िशणावरील पिरणाम, राीय ान आयोग, राीय उच िशण व संशोधन आयोग, आयआयटी, आयआयएम,  एनआयटी.
 
1.3 यावसाियक िशण : मानव संसाधन िवकासाचे साधन हणून यावसाियक िशणाचा िवचार, यावसाियक / तं िशण - भारतातील, िवशेषत: महराातील सथती, िशणणाली व िशण, शासकीय धोरणे, योजना व कायम - समया, न व यावर मात करयासाठी यन, यावसाियक आिण तं िशणाचा सार, िविनयमन करणाया आिण अिधवीकृती देणाया संथा.
 

1.4 आरोय : मानव संसाधन िवकासाचा अयावयक आिण मुख घटक हणून आरोयाचा िवचार, जीवनिवषयक आकडेवारी, जागितक आरोय संघटना - उेश, रचना, काय व कायम, भारतामये शासनाची आरोयिवषयक धोरणे, योजना आिण कायम, आरोय िवषयक काळजी घेणारी यंणा, आरोयाशी संबंिधत समया आिण यावर मात करयासाठी करावयाचे यन, जननी - बाल सुरा योजना, राीय ामीण आरोय अिभयान.
 
1.5 ामीण िवकास : पंचायत राज यवथेला अिधकार दान करणे, ाम पंचायत आिण ामिवकासातील ितची भूिमका, जमीन सुधारणा व िवकास, ामिवकासातील सहकारी संथांची भूिमका, ामिवकासामये अंतभूत असणाया िवीय संथा, ामीण रोजगार योजना,  ामीण पाणीपुरवठा व वछता कायम, ामीण ेातील पायाभूत िवकास उदा. ऊज, पिरवहन, गृहिनमण व  दळणवळण, राीय ामीण रोजगार हमी योजना.
 
2. मानवी हक :  2.1 जागितक मानवी हक िताप (युडीएचआर 1948) : मानवी हकाची आंतरराीय मानके, याचे भारताया संिवधानातील ितबब, भारतात मानवी हक राबिवयाची आिण याचे संरण करयाची यंणा, भारतातील मानवी हक चळवळ, मानवी हकापासून वंिचत असलेयांया समया जसे गरीबी, िनररता, बेरोजगारी, सामािजक - सांकृितक - धामक था, हसा, टाचार, दहशतवाद, कामगारांचे शोषण, हवालतीतील गुहेगारी इयादी. लोकशाही चौकटीत मानवी हक आिण मानवी सयतेचे पालन करयासाठी िशण देयाची गरज, जागितकीकरण आिण याचा िविभन ेांवरील पिरणाम, मानवी िवकास िनदशांक, बालमृयू माण, लग गुणोर.
 
2.2 बाल िवकास : समया व न ( अभक मृयुसंया, कुपोषण, बाल कामगार, मुलांचे िशण          इयादी ) - शासकीय धोरणे, कयाण योजना आिण कायम - आंतरराीय अिभकरणे, वयंसेवी संघटना, सामूिहक साधने यांची भूिमका, लोककयाणामये लोकांचा सहभाग.
 
2.3 मिहला िवकास : समया व न ( ी - पुष असमानता, मिहलांिवरोधी हसाचार, ी अभक हया / ीभण हया, मिहलांचे सबलीकरण इयादी ) - शासकीय धोरण, िवकास / कयाण व सबलीकरण यासाठीया योजना व कायम, आंतरराीय संथा, वयंसेवी संघटना यांची भूिमका आिण सामूिहक साधने, लोकिवकासामये लोकांचा सहभाग, आशा.
 
2.4 युवकांचा िवकास : समया व न ( बेरोजगारी, असंतोष, अंमली पदाथचे यसन इयादी ) - शासकीय धोरण - िवकास योजना व कायम - आंतरराीय संथा, वयंसेवी संघटना यांची भूिमका आिण सामूिहक साधने, लोकिवकासातील लोकांचा सहभाग
 
2.5 आिदवासी िवकास : समया व न ( कुपोषण, अिलतता, एकामीकरण व िवकास इयादी ) - आिदवासी चळवळ - शासकीय धोरण, कयाण योजना  व  कायम - आंतरराीय संथा, वयंसेवी संघटना व सामूिहक साधने यांची भूिमका, लोककयाणामये लोकांचा सहभाग
 2.6 सामािजकदृटया वंिचत वगचा िवकास (अ.जा.,अ.ज, िव.जा/भ.ज, इतर मागासवग इयादी ): समया व न ( संधीतील असमानता इयादी ) - शासकीय  धोरण, कयाण योजना व िवकास कायम, आंतरराीय संथा, वयंसेवा संघटना व साधन संपी संघिटत कन कामी लावणे व सामूिहक सहभाग.
 
2.7 वयोवृद लोकांचे कयाण : समया व न - शासकीय धोरण - कयाण योजना व कायम, आंतरराीय संथा, वयंसेवी संघटना यांची भूिमका आिण वयोवृदांया िवकासासाठी सामूिहक सहभाग, िवकासिवषयक कायमांमये यांया सेवांचे उपयोजन. 

2.8 कामगार कयाण : समया व न ( कामाची थती, मजुरी, आरोय आिण संघिटत व असंघिटत ेांशी संबंिधत समया ) - शासकीय धोरण, कयाण योजना व कायम - आंतरराीय संथा, समाज व वयंसेवी संघटना.
 
2.9 िवकलांग यतचे कयाण : समया व न  ( शैिणक व रोजगार संधी यामधील असमानता    इयादी ) - शासकीय धोरण, कयाण योजना व कायम - रोजगार व पुनवसन यामधील आंतरराीय संथा, वयंसेवी संघटना यांची भूिमका.
 
2.10 लोकांचे पुनवसन ( िवकास कप व नैसगक आपती यांमुळे बािधत लोक ) : कायतं धोरण व कायम - कायदेिवषयक तरतुदी - आथक, सांकृितक, सामािजक, मानसशाीय इयादसारया िनरिनराळया पैलूंचा िवचार.
 
2.11 आंतरराीय व ादेिशक संघटना : संयुत राे आिण ितची िवशेषीकृत अिभकरणे - युएनसीटीएडी, युएनडीपी, आयसीजे, आयएलओ, युिनसेफ, युनेको, युएनसीएचआर, इयु, ॲपेक, एिशयन, ओपेक, ओएयु, साक, नाम, राकुल राे ( कॉमनवेय ऑफ नेशस ) आिण युरोिपयन युिनयन.
 
2.12 ाहक संरण : िवमान अिधिनयमाची ठळक वैिशटये - ाहकांचे हक - ाहक िववाद व िनवारण यंणा, मंचाचे िनरिनराळे  कार - उिटये, अिधकार, काय, कायपदती, ाहक कयाण िनधी.
 
2.13 मूये व नीिततवे : कुटुंब, धम, िशण, सारमायमे इयादी यांसारया औपचािरक व अनौपचािरक संथांमाफत सामािजक मानके, मूये, नीिततवे यांची जोपासना करणे.   
 
OOOOOOOOOOOOOOOOOOOOOOOOOOOOOOOOOOOOOOOOOOOOOOOOOOO

Economy and planning MPSC Syllabus

1. अथयवथा व िनयोजन -

 

 1.1 भारतीय अथयवथा : भारतीय अथयवथेमधील आहाने- गिरबी, बेरोजगारी व ादेिशक असमतोल, िनयोजन : िया कार, भारताया पिहया ते दहाया पंचवाषक योजनांचा आढावा, मूयमापन, िवकासाचे सामािजक व आथक िनदशक, राय व थािनक  तरावरील िनयोजन,    िवकीकरण -  संिवधानातील 73 वी  व 74 वी सुधारणा.  
 
1.2 नागरी व ामीण पायाभूत सुिवधांचा िवकास : गरजा व महव, ऊज, पाणीपुरवठा व वछता, गृहिनमण, पिरवहन ( रते, बंदरे इ. ), संसूचना ( टपाल व तारायं, दूरसंचार ), रेिडओचे नेटवक, दूरिचवाणी, इंटरनेट महाजाल अशा सामािजक व आथक पायाभूत सुिवधांची वाढ व िवकास. भारतातील पायाभूत सुिवधांशी संबंिधत पेचसंग व समया, धोरण, पयय सरकारी - खाजगी ेातील भागीदारी (पीपीपी), भारतीय िव िवकास व पायाभूत सुिवधांचा िवकास - पायाभूत सुिवधांया िवकासाचे खाजगीकरण, पायाभूत सुिवधांया िवकासासाठी क सरकारची व राय शासनाची धोरणे, पिरवहन व गृहिनमण ( नागरी व ामीण ) समया - क सरकारचे व राय शासनाचे उपम व कायम, बीओएलटी           ( बांधा, वापरा, भाडेपयाने ा, हतांतिरत करा ) व बीओटी (बांधा, वापरा व हतांतिरत करा) योजना.
 
 1.3 उयोग - गरजा : आथक व सामािजक िवकासात उोगाचे महव व भूिमका वाढीचा आकृितबंध, िवशेषत: महारााया संदभत भारतातील मोठया उोगांची संरचना, लघुउोग, कुटीर व ामोोग, यांया समया व टकोन, िशिथलीकरण, खाजगीकरण व जागितकीकरण यांचे लघुउोगांवरील पिरणाम, लघुउोगांचा िवकास, चालन व संिनयंण यांकिरता महारााचे धोरण, उपाययोजना व कायम, लघुउोग व कुटीर उोग यांची िनमण संभायता, िवशेष आथक े ( एसईझेड ), एसजीवीएस.   
 
1.4 सहकार : सहकाराची संकपना, अथ, समुिदट, जुनी व नवीन तवे, भारतातील सहकार चळवळीची वाढ व िविवधीकरण, महाराातील सहकारी संथा - कार, भूिमका, महव व िविवधीकरण, रायधोरण व सहकार े - िवधानमंडळ, पयवेण, लेखापरीण व सहाय, महाराातील सहकारी संथांया समया - जागितक पधया युगात सहकारी संथांचे भिवतय, महाराातील सहकार चळवळीचा आढावा, सुधारणा व  भिवतय - कृिष पणन यातील पययी  धोरणिवषयक व उपमशीलता - रोजगार हमी योजना.
 

1.5 आथक सुधारणा : पावभूमी, िशिथलीकरण, खाजगीकरण व जागितकीकरण - ( संकपना, अथ, याती व मयदा ), क व राय तरावरील आथक सुधारणा, जागितक यापार संघटनेची मुदत, तरतुदी व यांची अंमलबजावणी आिण भारतीय अथयवथेवरील याचा पिरणाम व समया
 
1.6 आंतरराीय यापार व आंतरराीय भांडवली चळवळ : जागितकीकरणाया युगात उदयास आलेला कल, भारतीय जागितक यापाराची वाढ, रचना व िनदेश. भारताचे िवदेश यापार धोरण - िनमतीचे चालन, जागितक यापार संघटना व आंतरराीय यापार - िवदेशी भांडवल, अंतदशी वाह - रचना व वाढ एफडीआय ( भारतीय िव िवकास ) ई - वािणय, बहुराीय - आंतरराीय िवयवथा, अिभकरणांची भूिमका (आंतरराीय नाणे िनधी),- जागितक बँक व आंतरराीय िवकास अिभकरण, आंतरराीय पत आकारणी.  
 
1.7 गिरबीचे िनदशांकन व अंदाज: दािरय रेषा-संकपना व वतुथती, दािरयरेषेखालील, दािरय िनमूलनाया उपाययोजना-भारतातील जननमता, िववाहदर, मृयुसंया व रोगटपणा-लग समीकरण धोरण.
 
 
1.8 रोजगार िनधरणाचे घटक : बेरोजगारीसंबंधात उपाययोजना - उपन, दािरय व रोजगार यांयामधील संबंध - िवतरणासंबंधात न व सामािजक याय.  
 
 
1.9 महारााची अथयवथा : कृिष, उोग व सेवा ेांची ठळक वैिशटये - महाराातील दुकाळ यवथापन - महाराातील एफडीआय. 

Development and Agriculture mpsc syllabus in marathi

 

  2. िवकास व कृिष यांचे अथशा 

 

2.1 समट अथशा : राीय उपन लेखांकनाया पदती - पैशांची काय - आधार पैसा - जननम  पैसा - पैशाचा संया िसदांत - पैसा गुणक, चलनवाढीचे पैसािवषयक व पैसायितिरत िसदांत - चलनवाढ िनयंण: चलन िवषयक, आथक आिण थेट उपाययोजना  

 2.2 सावजिनक िवतयवथा आिण िवतीय संथा : पणन अथयवथेमये सावजिनक िवयवथेची भूिमका - सरकारी गुंतवणुकीचे िनकष गुण वतू व सावजिनक वतू - महसुलीचे ोत व खच (क व राय) - करांचे वप आिण अथसहाय आिण यांचा भार व पिरणाम - काचे व भारतातील रायांचे कर, करेतर व सरकारी ऋण. सरकारी खच (क व राये) - वाढ व याची कारणे - सरकारी खच सुधारणा - कामिगरी आधािरत अथसंकपन - शूयाधािरत अथसंकप शूयाधािरत अथसंकप - अथसंकपीय तुटीचे कार - देशांतगत आिण देशाबाहेरील कज, राीय व राय तरावरील कर सुधारणांचे पुनवलोकन - मूयवधत कर. सरकारी ऋण-वाढ, रचना व भार, काला असणारी रायाची कजची समया, राजकोषीय तूट - तुटची संकपना आिण िनयंण - क, राय आिण भारतीय िरझह बँकेचा पुढाकार, भारतातील राजकोषीय सुधारणा - क व राय तरावरील आढावा, िवीय े सुधारणा - बँकग ेातील नवीन वाह - खरेखुरे आिण नाममा याजदर - रेपो आिण ितकूल रेपो यवहार.  
 
2.3 वाढ, िवकास व आंतरराीय अथशा :  (1) िवकास िनदशक : सातयपूण िवकास, िवकास व पयवरण, हिरत थूल, देशांतगत उपन. (2) आथक िवकासाचे घटक : नैसगक साधनसंपी, लोकसंया, मानवी भांडवल, पायाभूत सुिवधा - लोकसंयाशाीय संमणाचा िसदांत- मानवी िवकास िनदशांक - मानवी दािरय िनदशांक - लग समीकरण उपाययोजना.  (3) वाढीमधील िवदेशी भांडवलाची आिण तंानाची भूिमका, बहुराीय महामंडळे. (4) वाढीचे इंिजन हणून आंतरराीय यापार - आंतरराीय यापाराचे िसदांत.  (5) आयएमएफ - आयबीआरडी - डयूटीओ - ादेिशक यापार करारनामा - साक -एएसईएएन 

 2.4 भारतीय कृिषयवथा, ाम िवकास व सहकार : (1) आथक िवकासातील कृिषेाची भूिमका - कृिष, उोग व सेवाेे यांयामधील आंतरसंबंध - कंाटी शेती - ठरािवक शेती - औोिगक शेती - सीय शेती. (2) धारण केलेया जिमनीचा आकार आिण उपादकता - हिरत ांती व तंशािवषयक बदल - कृिषिवषयक कमती आिण यापाराया अटी - शेतीला अथसहाय - सावजिनक िवतरण यवथा - अनसुरा.  (3) भारतातील कृिष उपन वाढीतील ादेिशक तफावत - कृिषिवषयक धंदा व जागितक बाजारपेठ  - भारतातील कृिषिवषयक पतवारी. (4) पाटबंधायाची साधने व जल यवथापन - पशुधनसंपी व यांची उपादकता, भारतातील आिण महाराातील धवल ांती, मययवसाय, कुकुटपालन, वनीकरण, फलोपादन व पुपसंवधन िवकास. (5) योजना कालावधी मधील ामीण िवकासाची धोरणे - ामीण पायाभूत सोयी (सामािजक व आथक). (6) जागितक यापार संघटना व शेती - शेतकयांचे व पैदासकारांचे हक - जैविविवधता - जीएम तंान, कृिष बाजारपेठेतील गॅट ( जागितक यापार संघटना ) चा अपेित भार.  (7) शेतीसाठी लागणारे सािहय व उपादन यांचे िवपणन व मूयांकन, कमतीतील चढउतार आिण यांया कमती,  कृिष अथयवथेतील सहकारी संथांची भूिमका.
 
    2.5 कृिष : (1) राीय अथयवथेत कृिषचे महव : कमी उपादकतेची कारणे आिण कृिषिवषयक उपादन व जमीन सुधारणा व जिमनीचा वापर; मृद व जल संधारणा, पजयायी शेती यांसारया िवकासकामांकिरता सचन आिण याया पदती शेतीचे यांिकीकरण, आयसीएआर, एमसीएईआर यांची भूिमका.  
 
(2) ामीण कजबाजारीपणा, कृिष पतवारीची समया : गरज, महव व यात गुंतलेया िवीय संथा, नाबाड व भूिवकास बँक - कृिष कमती - घटक,  िविवध कृिष उपादनांवर पिरणाम करणारे घटक - िविवध कृिष िवषयक उपादने यांया शासकीय आधारभूत कमती, अथसहाय, कृिष पणन - सथती, मूयवधत उपादने, शासनाची भूिमका आिण कृिष पणनातील यांया संथा ( एपीसी, एपीएमसी, इ.).
 
2.6 अन  व पोषणआहार : भारतातील अन उपादन व खप यामधील कल पिहली व (नंतर) घडणारी दुसरी हरीत ांती, अन वावलंबन, अन सुरिततेमधील समया, साठवणुकीतील समया व न, ापण, िवतरण, अनाची आयात व िनयत, अनाचे कॅलरी मूय व याची मोजणी, चांगले आरोय व समतोल आहारासाठी मानवी शरीरास आवयक असलेली ऊज व पोषण मूय भारतातील नेहमीया पोषणिवषयक समया आिण याची कारणे व पिरणाम, शासनाची धोरणे, योजना व पीडीएस यासारखे कायम, कामासाठी अन, दुपारचे भोजन योजना व इतर पोषणिवषयक कायम, तािवत अन सुरा अिधिनयम.
 
2.7 भारतीय उयोग पायाभूत सुिवधा व सेवा े : (1) कल, उोगाची रचना व वाढ, भारतातील पायाभूत सुिवधा व सेवा े - लोकांची भूिमका, भारतातील खाजगी व  सहकारी े - लघुउोग व कुटीर उोग, बीपीओ. (2) भारतीय उोगधंदयामधील उदारमतवाद आिण याचे पिरणाम - उोगातील आजारीपण. 

3. Knowledge Development mpsc syllabus in marathi

3. िवान व तंान िवकास

 3.1 ऊज : पारंपिरक व अपारंपिरक ऊज साधने - सौर, वारा, जैववायू, जीववतुमान, भूऔणक व इतर नवीकरणयोय ऊज साधनांची संभायता, सौर साधने हणजेच सौर कुकर, पाणी तापक इ. नयाने सुवात, जैववायू (बायोगॅस) तवे व िया, ऊज संकटाची समया, शासकीय धोरणे आिण वीज िनमतीसाठी कायम, अणुशती कायम, औणक वीज कायम, जलिवुत कायम, वीज िवतरण व राीय िवुत पुरवठा, ऊज  सुरा, संशोधन व िवकास यात गुंतलेली अिभकरणे व संथा.
 
3.2 संगणक व मािहती तंान : आधुिनक समाजातील संगणकाची भूिमका आिण मािहतीची देवाण घेवाण, नेटवकग व वेबतंान यांसारया जीवनाया िविवध ेामधील याचे उपयोजन, सायबर गुहे व यावरील ितबंध, िविवध सेवांमधील मािहती तंानाचा वापर, िमिडया लॅब आिशया, िवा वािहनी, ान वािहनी, कयुिनटी मािहती क इ. सारखे शासकीय कायम, मािहती तंान उोगातील महवाचे न - याचे भिवतय.  
 
3.3 अवकाश तंान : भारतीय अवकाश कायम, दूरसंचार, दूरदशन, िशण, सारण, हवामान अंदाज, जीपीएस, आपी इशारा याकिरता भारतीय कृिम उपह, भारतीय ेपणा कायम इ., सुदूर संवेदना, भौगोिलक मािहती यंणा (जीआयएस) आिण हवामान अंदाज, आपी इशारा यामधील ितचे उपयोजन, जल, मृद, खिनज संपी िवकास, कृिष व मयिवकास, नागरी िनयोजन, पािरथतीकी अयासम, भौगोिलक यंणा व भौगोिलक मािहती यंणा.
 
3.4 जैव तंान : कृिष, औोिगक िवकास व रोजगार िनमतीारे मानवी जीवन व राीय अथयवथा सुधारयासाठी संभाय शयता, नैसगक साधनसंपी  िवकासाचे आवयक व महवाचे साधन हणून जैवतंान उपयोजनाची ेे - कृिष, पशु पैदास व पशुवैकीय आरोय क, औषधिनमणिवा, मानवी आरोय क, अन तंान, ऊज िनमती, पयवरण संरण इ., देशातील जैवतंानाबाबत चालन, िनयमन व िवकास यांमधील शासनाची भूिमका व यन, जैवतंानाया िवकासाशी संबंिधत नैितक, सामािजक व कायदेशीर न, जैवतंान िवकासाचे शय ते ितकूल पिरणाम, िबयाणे तंान, याचे महव, िबयाणांची गुणवा, िबयाणांचे िविवध कार आिण यांचे िबयाणे उपादन व िया तंे, बी.टी कापूस, बी.टी. वांगे इ.
 
3.5 भारताचे आवक धोरण : ठळक वैिशटये, ऊजचा ोत हणून अणुऊज आिण वछ ऊज हणून याचे महव, आवक टाकाऊ कचयाची समया, भारतातील औणक वीज िनमती, एकूण वीज िनमतीमधील याचे अंशदान, आवक चाचणी िनधरके: पोखरण एक (1974) आिण पोखरण दोन (1998) युलअर नॉन - ोिलफरेशन िएटी आिण कॉं ेहिसव टेट बॅन िएटी  यांसारया आवक धोरणाबाबतचा अिलकडला कल, 2009 चा इंडो - युएस  यूलअर करार.
 
3.6 आपती यवथापन : आपीची याया, वप, कार व वगकरण, नैसगक धोके, कारणीभूत घटक व ते सौय करणारी उपाययोजना. पूर, भूकंप, सुनामी, दरड कोसळणे इ. सौय करणाया उपाययोजनांवर पिरणाम करणारे घटक, िकलारी (1993), भूज (2001), िसकीम - नेपाळ (2011) भूकंप तसेच बंदा आले (2004) (सुमाा), फुकुिशमा (2011) (जपान) भूकंप व सुनामी यांसारया मोठया भूकंप व सुनामी करणांचा अयास, महारा 2005 चा मुंबईतील पूर, िडसबर 1993, जून 2006, नोहबर 2009, जुलै 2011 चे बॉब फोट आिण अितरेयांचा हला, यांचा  पिरणाम.   
 
OOOOOOOOOOOOOOOOOOOOOOOOOOOOOOOOOOOOOOOOOOOOOOOOOOO